Caṭialtu

A cauk ah hin caṭialtu min a um lo. Hlanlio chan pi in Luke cu Lamkaltu cauk ṭialtu a si lai tiah ruah a si. Luke kong hi tlawmte lawng kan hngalh khawh. Voi thum te lawng Biakam Thar chung ah a kong ṭial mi a si (Kolo 4:14; Philemon 24; IITimothey 4:11.) A sinak phun hnih kan hngalh khawh mi a um. Pakhatnak cu sibawi a si. Sibawi a si ruang ah zawtnak kong a ṭial tik ah an zawtnak min le sining cu silei kalning te in ṭha tuk in a ṭial khawh. Luke 4:35 Khuachia nih cun mipa cu an dihlak hmaika ah khan a thluk i a cung ah zeihmanh ṭhat lonak tuah lo in a kaltak. Convulsion timi biafang a hman. A sullam cu minung tit a dawrh tik ah takpum cu tlaih awk ṭha lo in aa thing, aa vo mi khi a si.

• Mizaw chungkhar nih sibawi cu ṭihzah upatnak te he an mizaw rak zoh ding i nawlpatnak biafang a hman. Luke 9:38 Mizapi lak cun mipa pakhat a hung au i, “Saya, ka fapa hi ka zohpiak hmanh, amah lawnglawng hi fa ka ngeih mi a si.”

• Luke 18:25 “Mirum ca ah cun Pathian Pennak chung i luh hi a va har hringhran dah. Kalauk ṭhim ka chung i luh nakin mirummi Pathian Pennak chung luh cu a har deuh suaumau,” tiah a ti. Mathai le Mark zong nih an ṭial ve nain annih nih an hman mi cu nu thilṭhitnak ṭhim (Greek in raphis) khi a si Luke nih cun surgeon sibawi te nih an hman mi sii ṭhim (Greek in belone) a hman.

Pahnihnak cu Paul ca ah zumh awk tlak hawiṭha le bawmtu a si. A hnu bik thong a tlak lio tan zong ah Paul a zultu pa a si.Caṭialtu pa hi Gentile mi a si (Kolo 4:11). Jesuh Khrih chuahnak kong ah Adam in a donghter. Adam cu miphun vialte pa a si.

 Ho ca ah dah a ṭial?

Ka dawt mi Theophilus tiah a cauk pahnih ning in a thok (Luke 1:3; Lam 1:1) Luke chung ah your excellency ka bawipa ti mi biafang a hman ca ah Rome cozah rianṭuannak ah rank sang ngaingai a ngei mi pa a si lai tiah zumh a si. Ruahnak phun thum in a um.

1. Theophilus cu minung taktak min a si lo kho men. Greek biafang Theos- cu Pathian tinak a si i Philein- cu dawtnak a si. Mi pakhat si lo in Pathian a daw mi hna sin a kuat a si kho. Hremnak chung in an him khawh nak hnga ca ah minthup a hman a si lai tiah an zumh.

2. Minung taktak a si ahcun Rome cozah zung rianṭuannak sang pi a ngei mi a si lai. Luke nih a sin ah langhter a duh mi cu Khrihfa biaknak hi biaknak ṭha a si i Khrihfa pawl zong hi miṭha an si ca ah an cung ah fahnak, hremnak pe lo ding in a lemsoi duh mi a si lai.

3. Luke cu sibawi a rak si ca ah hlan lio chan sibawi te cu ngeitu an rak ngei i sal an rak si. Cucaah Theophilus cu Luke a rak ngeitu mirum a si i Luke cu a sibawi, a sal a rak si. Theophilus cu faak tuk in a rak zaw i Luke nih a rak thlopbul ca ah a dam. Cucaah a bawipa aa lawm tuk i Luke cu a sal sinak in luatnak a rak pek. Luke nih a cung ah luatnak petu pa sin ah lawmhnak sang tuk a ngeih ca ah a sunglawi bik mi Jesuh Khrih kong le a tuanbia hi luatnak a rak pe tu a bawi ṭhing pa sin ah ca a kuat.

Hi Cauk nih aa tinh mi zei dah a si?

Lamkaltu cauk ṭialtu nih aa tinh mi a si lai tiah ruah mi:

1.     Rome cozah sin ah Khrihfa biaknak a thangṭhat. 13:12- Uktu bawi Sergius Paulus, Cyprus governor cu zumtu ah a cang.

• 18:12-Gallio cu Rome nih Greek uktu ah an ser tik ah Judah mi nih Paul thilṭha lo an rak puh mi cu Gallio nih a rak dirpi/kamh.

•  19:31-Paul a hawile ramuk bawi cheukhat zong nih Paul harnak ton ding cu an duh lo i an runven. Asiarchs timi pa Ephesa khua i a um mi pa nih Paul cung i harnak pe lo ding in a ven.

Khirhfa biaknak a thangṭhat lawng si lo in Rome uktu hna zong nih Khrihfa biaknak hi an dirkamh mi biaknak a si ti a langhter.

2.     Khrihfa mi hna hi zumtu ṭha an si ca ah an umnak cozah ca ah zumh awk tlak (good citizens) an si ti fiang te in a langhter.

• 18:14 Gallio nih Khrihfami, a hlei in Paul le a zultu hna, a dirkamh hna.

• 19:37Hi mi hna nih hin biaknak inn thil kha zeihmanh an fir lo i kan khuazingnu kha zeihmanh a thang an chiat lo nain, hika ah hin nan chuahpi hna.

• 23:29-Claudius Lysias nih, “A tuahmi ah thah awk tlak a simi siseh, thong thlak awk tlak a simi siseh, zeihmanh ka hmu lo; sual an puhmi cu anmah phung kong men kha a si ko.”

• 25:25Sihmanhsehlaw thah awk tlak sinak ca ah zeihmanh thil ṭhalo a tuahmi ka hmu kho fawn ṭung lo. Cucaah cun amah zong nih Siangpahrang sin i azu a khan ca ah kei zong nih Siangpahrang sin i kuat ding ah cun ka ruah cang.

Luke ca a ṭial lio hrawng hi Khrhfa mi hna hremnak an pek hna lio hrawng a si ca ah Khrihfa mi hna hi sualnak tuahtu an si lo, Rome uktu hna zong nih misual ah an hmu hna lo, Khrihfa pawl hi mi ṭhalo an si lo ti hi faak pi in a  chim.

3.     Khrihfa biaknak cu miphun kip ca ah le vawleicung um mizapi ca ah a si ti zong a langhter. Judah miphun nih hi ruahnak hi an pom khawh lo mi a si. Annih cu Pathian thim mi miphun an si ca ah Pathian cu anmah ca lawng ah an ruah. Ramdang mi ca ah an Pathian cu an siang hrimhrim lo. Philip nih Samaria miphun hna sin i thawngṭha a chimnak le Stephen zong Khrihfa a si ruang ah thahnak tiang a in ko bu ah Khrihfa biaknak cu vawleicung mi dihlak ca ah a si ti hi Luke nih a langhter. Peter zong nih Cornelius (Gentile mipa) cu Krhihfabu chung ah a cohlan ve ko. Paul zong Gentile miphun le hmun kip ah thawngṭha chim in Pathian cu mikip nih an cohlan khawhnak hnga a aupitu a si ti zong fiang te in a langhter. Judah mi le Gentile mi thleidan an si lo nak zong a chim.

4.     Khrih ca ah tette khang ding mi, Judea in Samaria in vawlei khuazakip ah Khrih tette si ding in zumtu dihlak kawh kan sinak kha aa tinh bik mi a muru a si an ti (1:8) Palestine ram in Rome ram tiang Khrifa biaknak a karh ning in a langhter.

C.H Turner nih cun Lamkaltu cauk i aa tinh mi phun 6 a um a ti:

1. 1:1-6;7 Jerusalem Khrihfabu ah Peter thawngṭha chim mi. Pathian bia theitu an karh i zumtu tampi an i chap.

2. .6:8-9:31 Khrihfa biaknak Palestine ram chung ah a karhnak kong le Stphen thah a sinak, cun Judea peng, Galilee peng le Samaria peng tiang ah thawngṭha a karhnak kong. Thiang Thlarau nih thazang a pek hna nak kong a ṭial.

3. 9:32-12:34 Paul lungthlennak, Antioch khua ah Khrihfabu an dirhnak, Gentile pa Cornelius zong Peter nih Khrihfabu chung i a cohlannak.

4. 12:25-16:5- Asia Minor tiang ah Khrihfabu a karhnak. Galati peng tiang ah zumtu an karhnak le zumhnak lei ah an ṭhawn le nifatin zumtu an tam chin nak kong.

5. 16:6-19:20- Europe ram tiang Khrihfabu a karh. Gentile khua ngan pipi a si mi Corinth khua le Efesa khua tiang ah zumtu an karh. Pathian bia ṭhawng ngai in a karh i mitampi nih an cohlan.

6. 19:21-28:31- Paul cu Rome khua a phan i thong an thlaknak. Paul nih Pathian thawngṭha ralṭha ngai in a aupinak.

Hi cauk hi Paul thong tlaknak le bia ceih ding i a hngahnak in a dong. Hi tiang ah hin caṭialtu, Luke nih aa tinh mi a lim tiah an ruah. A ruang cu Khrihfa biaknak cu Jerusalem in aa thok i vawlei khuazakip Rome tiang ah a karh. Cu kong cu caṭialtu nih hin Pathian thawngṭha cu vawleicung mi vialte ca ah a sinak aa timh bik mi a tling dih ko tiah Bible thiamsang pawl nih an tinak a si.

Zei cherhchan in dah hi ca hi a ṭial?

Luke cu tuanbia ṭial thiam a si. A ngan 1 in 15 tiang hrimhrim hi cu amah nih a hmunton mi chung in ṭial mi a si lai tiah zumh a si. Cun Khrihfabu cio nih record an rak ngeih mi pawl (ca in an ṭial mi si lo in, chim chin mi tete si dawh a si) zong a telh chih lai tiah zumh a si. Ca a ṭial tik ah “anmah” ti le “kanmah” ti mi hmun tam pi i a hman mi nih amah zong a rak cawlcang ve mi pakhat a si ti a fianter (16:10-17;20:5-16; 21:1-18;27:1-28:16).

A ngan 16-28 tiang a ṭial ah hin cun Luke nih third person dirhmun in, an tuah, an ti ti phun in a ṭial. Khualtlawnnak kong ṭial mi diary bantuk in a ṭial.

Lamkaltu 1:1-5 Ka dawt mi Theofilas: Ka cauk hmasa u ah khan Jesuh nih rianṭuan hram aa thok ri in vancung i laak a si ni tiang a tuahmi thil vialte le a cawnpiaknak vialte kha ka ṭial. Vancung i a kal hlan ah khan a lamkaltu ca ah a thimmi hna kha Thiang Thlarau thawng in a cawnpiak hna.  A thih hnu ah ni sawm li chung an sin ah voi tampi a lang i a nung ṭhan hrimhrim ti kha zumh lo awk zeihmanh um lo in lam tam pi in a langhter: annih nih amah cu an hmuh i anih nih Pathian Pennak kong kha a ruah hna.  Cun an sin i a um lio ah khan hi nawlbia hi a pek hna i, “Jerusalem khua hi chuahtak hlah u, ka Pa nih a rak in kamh mi hna laksawng ka rak in chimhmi hna tu kha hngak ko u.  Johan nih cun ti in tipilnak a pek hna, sihmanhsehlaw kan hmailei ni tlawmte chung ah hin Thiang Thlarau in tipil pek nan si lai,” tiah a ti.

Lamkaltu cauk cu Luke cauk i a peh (vol. 2) tiah kan ti khawh. Luke cauk ah cun Jesuh Khrih vawleicung i a nunnak le a rianṭuannak kong ṭial a si. A cauk pahnihnak tu ah cun Khrihfabu vawleicung ah zeitin dah a hung karh i a hung chuah ti mi kong a ṭial. Thawngṭha cauk ah cun Jesuh Khrih a kong a si i zei dah a tuah i zei dah a chimh hna ti mi aa tel. Jesuh Khrih cu immortality of influence (mi pakhat a thi ko nain a tuah mi, a chim mi a thi kho ti lo mi kha chim duh mi a si), immortality of presence and of power a si tiah Luke nih a ti. Jesuh Khrih cu nihin zong ah a nung rih i a cawl peng ko rih. A rak nung mi pa a si lo, a nung lio mi pa a si. Hi hi Lamkaltu cauk nih aa tinh bik mi cu a si.

Dr. John Foster nih zeitin dah Hindu biaknak a bia mi pa cu Khirhfa bishop ah aa can ti mi tuanbia a chim. Mah Hindu pa cu Biakam Thar a rel i a donghnak ah a rel dih tik ah “vawlei thar” ah ka um tiah a ti. Thawngṭha cauk ah Jesuh Khrih vawlei a nunnak, a tuarinnak, a thihnak le a thawhṭhannak kong aa ṭial. Lamkaltu cauk ah cun Khrih cawnpiaknak chung ah a cawnpiaknak zul in a nung mi a zultu hna nih zeitin dah ralṭha te in Khrih thawngṭha an aupi i zumtu zeitin dah an hung karh ti mi kong tampi aa ṭial. Hindu pa nih, “Keimah cu Khrih nun a pehzulhtu Khrihfabu chung ah ka um ve a hau,” tiah a ti ca ah zumtu ah a hun i chuahnak a si. Cu cu lamkaltu cauk nih a ṭial mi cu a si. Jesuh Khrih nunnak pehzulh in a langhter tu Khrihfabu kong a si.

Lam 1:1-5 tiang nih zei dah Thiang Thlarau nih zumtu hna, Khrihfabu sin ah pehzulh in ṭuan ding ah thazang a pek hna ti mi kong kan hmuh khawh.

Jesuh Khrih cu a thih hnu ni 40 chung a zultu hna sin ah voi tam pi phun tam pi in aa langh. Cu aa langhnak a sullam cu a nung hrimhrim ko ti a zultu hna nih an hmuh, an zumh khawh nak hnga ca ah a si. Lungawṭawm in an um sual nak hnga lo, cuti a tuah cu a si.

Jerusalem chuah taak lo ding in a fial hna. Jerusalem khua ah cun a pa nih a rak kamh mi hna Thlarau ṭhawnnak an cung i a um tiang hngak u tiah a fial hna. Zei tik ah an cung i a tlun lai ti kan hngal lo nain a fial mi hna cu hngah a si. Caan tampi ah Pathian sin ah kan duh mi kan hal tik ah kan hngak kho ṭheo lo. Kan lung a sau ṭheo lo.

Caan tampi Thiang Thlarau cu a kan hnemtu a si ti lawng in kan ti ṭheo. A ngaingai ti ah cun Wycliff chan lio ah cun Latin biafang fortis hi an rak hman, a sullam cu ralṭhatnak ti a si. Thiang Thlarau cu hnemtu lawng si lo in zumtu hna ralṭhatnak petu zong a si chih. Lamkaltu cauk zong ah Biakam Thar cauk dang zong ah a thoṭhan mi Khrih a rianṭuannak le Thiang Thlarau rianṭuannak hi zei setset dah a si tiah ṭhen awk a ṭha tuk lo. Ṭhen thiam zong a si fawn hnga lo. Zeicah tiah Jesuh Khirh nih nan sin ah a zungzal in caan dongh tiang ka um lai, a kan ti (Mathai 28:20).

Philh lo awk cu, zultu hna cu Thiang Thlarau a ṭum lai an hngak i lunglawm te in an um. Thlarau ṭhawnnak in thuamh kan si ve tik ah hin thilti khawh ṭhawnnak, thazang tlunnak kan nun ah kan tinco tawn ve. Lungsau te bel in kan hngah a herh. (Isiah 40:31-Sihmanhsehlaw Bawipa aa bochanmi cu thazang thar an la. Mupi bang in an zuang lai; an tlik tik ah an baa lai lo, an kal tik zong ah an tha a di lai lo.)

Cherhchan

Joseph A. Fitzmyer S.J. The Acts of the Apostles, Volume 31: A New Translation with Introduction and Commentary. London: New Haven, 2021.

William Barcley, The Acts of the Apostles (The New Daily Study Bible). Philadelphia:  The Westminster Press, 2017.